ความคิดแบบธรรมชาตินิยมในพุทธปรัชญา

Abstract

วิทยานิพนธ์เรื่องนี้มีจุดมุ่งหมายเพื่อแสดงลักษณะความคิดที่สำคัญอย่างหนึ่งของพุทธปรัชญาคือ ลักษณะธรรมชาตินิยม ความคิดแบบธรรมชาตินิยม มีลักษณะเป็นอเทวนิยมในแง่ที่ว่า ไม่เชื่อว่ามีสิ่งที่เหนือธรรมชาติเป็นปฐมเหตุของธรรมชาติ แต่เชื่อว่าทุกสิ่งในธรรมชาติทั้งมีชีวิตและไม่มีชีวิตอยู่ภายใต้กฎธรรมชาติทั้งสิ้น นอกจากนี้ยังเชื่อในทฤษฎีวิวัฒนาการและทฤษฎีความเป็นสาเหตุของสิ่งทั้งหลายและมนุษยนิยมอีกด้วย ในการวิจัยนี้ ผู้วิจัยได้พบว่า พุทธปรัชญามีหลักความคิดหลายประการ ซึ่งเข้ากับลักษณะธรรมชาตินิยมได้ คือ พุทธปรัชญาเป็นอเทวนิยมและมีหลักการบางอย่างที่อาจอธิบายได้ตามทฤษฎีวิวัฒนาการสมัยใหม่ ซึ่งจะเห็นได้จากทรรศนะเรื่องกำเนิดของโลกและสิ่งทั้งหลาย รวมทั้งตัวมนุษย์เอง พุทธปรัชญาไม่ได้กล่าวเน้นถึงปฐมเหตุหรืออำนาจจากสิ่งเหนือธรรมชาติใดๆ ที่จะมีส่วนในการเป็นต้นกำเนิดของสิ่งต่างๆ แต่พุทธปรัชญาจะอธิบายการเกิดขึ้นของสิ่งทั้งหลายในรูปของทฤษฎีวิวัฒนาการตามความเป็นไปภายใต้กฎธรรมชาติเกี่ยวกับความคิดเรื่องเทวดานั้น แม้จะมีปรากฏในคำสอนอยู่บ้างบางส่วน แต่พุทธศาสนาไม่ได้ให้ความสำคัญในเรื่องนี้เท่าใดนัก เพียงแต่เป็นการแสดงให้เห็นว่า ผู้ที่ทำกรรมดีย่อมได้รับผลดีตอบแทนตามสมควรแก่การกระทำ เทวดาก็เหมือนกับมนษุย์คือยังเป็นผู้ที่คงมีกิเลส ไม่ใช่ผู้บรรลุธรรมสูงสุด เช่น พระอรหันต์ จึงไม่ใช่ผู้ประเสริฐสุด และไม่ได้ถือเป็นสิ่งสัมบูรณ์สูงสุดแต่อย่างใด พุทธปรัชญามีทรรศนะว่า สิ่งทั้งหลายอยู่ภายใต้กฎธรรมชาติและทฤษฎีความเป็นสาเหตุ ดังจะเห็นได้จากหลักคำสอนสำคัญๆ เช่น เรื่อง สังขตธรรม ซึ่งอธิบายว่า สิ่งทั้งหลายที่เกิดขึ้นเป็นไปตามอำนาจของเหตุปัจจัยในธรรมชาติ เมื่อเกิดขึ้นแล้ว ดำรงอยู่และมีการเปลี่ยนแปลงต่างๆ จนกระทั่งเสื่อมสลายไปในที่สุด ก็ล้วนเป็นไปตามกฎแห่งเหตุปัจจัย หรือกฎแห่งเหตุและผลทั้งสิ้นและกฎนี้ก็คือ กฎธรรมชาติซึ่งจัดเข้าอยู่ในหลักธรรมนิยาม หรือ หลักไตรลักษณ์ของพุทธปรัชญา แม้หลักปฏิจจสมุปบาทก็สนับสนุนทั้งสองหลักนี้ โดยอธิบายความเกี่ยวข้องสัมพันธ์กันของเหตุปัจจัยต่างๆ เกี่ยวกับเรื่องตัวมนุษย์ พุทธปรัชญามีทรรศนะเป็นมนุษยนิยม กล่าวคือ มีความเชื่อว่า มนุษย์เป็นผลิตผลหนึ่งของธรรมชาติ เช่นเดียวกับธรรมชาติที่มีชีวิตอื่นๆ ดังจะเห็นได้จากการอธิบายการเกิดขึ้นของโลกและมนุษย์ในรูปของทฤษฎีวิวัฒนาการตามที่ปรากฎในอัคคัญญสูตร ซึ่งอธิบายกำเนิดของมนุษย์และความเท่าเทียมกันในกำเนิดของมนุษย์ แก้ความคิดในเรื่องการแบ่งชั้นวรรณะ เน้นให้เห็นถึงคุณธรรมที่ปฏิบัติแทนชาติกำเนิดตามวรรณะ ลักษณะธรรมชาตินิยมอีกประการหนึ่ง ซึ่งพุทธปรัชญาแสดงไว้ในแง่ที่เป็นธรรมชาติของชีวิตมนุษย์ จะเห็นได้จากหลัก เรื่อง อริยสัจ 4 ชีวิตมนุษย์มีธรรมชาติที่แท้จริง คือ ทุกข์ และเป็นธรรมชาติที่มนุษย์ต้องเผชิญอย่างไม่สามารถหลีกเลี่ยงได้ พุทธปรัชญาได้แสดงหลักความจริงข้อนี้ และได้เปิดเผยสาเหตุที่ทำให้เกิด (ทุกข์สมุทัย) ความดับทุกข์ (ทุกข์นิโรธ) และทางที่จะเข้าถึงความดับทุกข์ (มรรค) ตามหลักดังกล่าวนี้ มนุษย์จะต้องใช้ปัญญาพิจารณาและปฏิบัติให้เข้าใจถึงสภาพอันแท้จริงนี้ให้ถ่องแท้ด้วยตัวของตัวเอง โดยไม่ต้องอาศัยอำนาจจากสิ่งเหนือธรรมชาติใดๆ มาเกี่ยวข้อง หลักคำสอนที่สำคัญอีกเรื่องหนึ่งของพุทธปรัชญา คือ เรื่องกรรม ซึ่งอธิบายเรื่องการกระทำของมนุษย์เป็นความสัมพันธ์ระหว่างการกระทำ และผลของการกระทำ ซึ่งหมายความว่ามนุษย์จะต้องเป็นผู้รับผิดชอบต่อผลของการกระทำของตน กรรมไม่ใช่ตัวบังคับชีวิตมนุษย์ให้ไม่เป็นอิสระ มนุษย์เองยังเป็นผู้มีอิสระในการเลือกวิถีชีวิตของตนด้วยการตัดสินใจกระทำกรรมทั้งหลายด้วยตัวเอง ดังนั้นในแง่หนึ่งๆ มนุษย์ไม่เป็นอิสระเพราะกรรมในอดีต และมนุษย์ยังคงตกอยู่ภายใต้กฎธรรมชาติและสภาพแวดล้อมซึ่งมีอิทธิพลต่อมนุษย์ด้วย เช่นกัน และในอีกแง่หนึ่งมนุษย์ก็เป็นอิสระ เพราะสามารถเลือกกระทำกรรมใหม่เพื่อแก้ไขกรรมเก่าได้ ลักษณะที่เป็นธรรมชาตินิยมในพุทธปรัชญาดังกล่าวข้างต้นนี้ แสดงให้เห็นว่าหลักคำสอนของพุทธปรัชญานั้นไม่ได้เป็นเรื่องที่พระพุทธเจ้าทรงประดิษฐ์ขึ้นใหม่ หากแต่พระองค์ทรงนำความจริงใจในธรรมชาติที่ทรงค้นพบมาเปิดเผย หลักคำสอนต่างๆ ในพุทธปรัชญาจึงเป็นวิธีที่บุคคลจะปฏิบัติเพื่อบรรลุผลได้ตามความสามารถตามแนวทางของธรรมชาติ จึงพอจะกล่าวได้ในที่นี้ว่า ลักษณะที่สำคัญยิ่งของพุทธปรัชญานั้น คือ ธรรมชาตินิยม