คติความเชื่อเรื่องพระพุทธบาทสระบุรีและประเพณี "ไปพระบาท" ในการสร้างสรรค์วรรณคดีไทย

Abstract

งานวิจัยนี้ศึกษาความสัมพันธ์ระหว่างคติความเชื่อเรื่องพระพุทธบาทสระบุรีและประเพณี “ไปพระบาท” กับการสร้างสรรค์วรรณคดีไทย จากการศึกษาพบว่าคติความเชื่อเรื่องพระพุทธบาทสระบุรีและประเพณี “ไปพระบาท” ทำให้เกิดวรรณคดีเกี่ยวกับพระพุทธบาทสระบุรี 5 เรื่อง ได้แก่ บุณโณวาทคำฉันท์ นิราศพระบาทของสุนทรภู่ นิราศพระบาทสำนวนนายจัด โคลงนิราศวัดรวกและโคลงลิลิตดั้นตำนานพระพุทธบาท วรรณคดีเหล่านี้แบ่งได้เป็น 2 กลุ่มคือ 1) วรรณคดีบันทึกการเสด็จพระราชดำเนินไปนมัสการพระพุทธบาทสระบุรีของพระมหากษัตริย์ 2) วรรณคดีนิราศพรรณนาการเดินทางไปวัดพระพุทธบาทสระบุรี วรรณคดีบันทึกการเสด็จพระราชดำเนินไปนมัสการพระพุทธบาทสระบุรีของพระมหากษัตริย์ ได้แก่ บุณโณวาทคำฉันท์และโคลงลิลิตดั้นตำนานพระพุทธบาท วรรณคดีกลุ่มนี้มีลักษณะร่วมด้านเนื้อหาที่สำคัญคือ อ้างถึงตำนานพระพุทธบาทสระบุรีเพื่อแสดงความศักดิ์สิทธิ์ของพระพุทธบาท บันทึกการเสด็จพระราชดำเนิน “ไปพระบาท” ของพระมหากษัตริย์ อันมีนัยยะเฉลิมพระเกียรติพระมหากษัตริย์ในฐานะที่ทรงเป็นองค์อัครศาสนูปถัมภก และกล่าวถึงการสมโภชและการรื่นเริงเนื่องในประเพณี “ไปพระบาท” ซึ่งแสดงให้เห็นความศรัทธาในการถวายมหรสพเป็นพุทธบูชาและความนิยมในการเดินทางไปนมัสการพระพุทธบาท ลักษณะร่วมดังกล่าวแสดงให้เห็นว่าบุณโณวาทคำฉันท์ซึ่งเป็นวรรณคดีสมัยอยุธยามีอิทธิพลต่อการสร้างสรรค์โคลงลิลิตดั้นตำนานพระพุทธบาทที่แต่งขึ้นในสมัยรัชกาลที่ 6 แห่งกรุงรัตนโกสินทร์ อย่างไรก็ตามด้วยบริบททางสังคมที่แตกต่างทำให้เนื้อหาที่ปรากฏร่วมกันนั้นมีรายละเอียดแตกต่างกันด้วย วรรณคดีนิราศพรรณนาการเดินทางไปวัดพระพุทธบาทสระบุรี ได้แก่ นิราศพระบาทของสุนทรภู่ นิราศพระบาทสำนวนนายจัด และโคลงนิราศวัดรวก วรรณคดีนิราศกลุ่มนี้ กวีกล่าวถึงการเดินทางไปวัดพระพุทธบาทสระบุรีและประเพณี “ไปพระบาท” โดยผสานการพรรณนาอารมณ์ถึงนางอันเป็นที่รักตามขนบนิราศ แสดงให้เห็นลักษณะเด่นของนิราศสมัยรัตนโกสินทร์คือบันทึกประสบการณ์และสะท้อนสังคมวัฒนธรรมอย่างกว้างขวางควบคู่ไปกับการพรรณนาอารมณ์รักถึงนางในนิราศ วรรณคดีทั้ง 2 กลุ่มล้วนแสดงให้เห็นอิทธิพลของพระพุทธศาสนาที่ทำให้เกิดการเดินทางอันเป็นทั้ง “บุญยาตรา” เพื่ออานิสงส์ผลบุญในการบรรลุอุดมคติของชีวิตคือได้ขึ้นสวรรค์ไปจนถึงขั้นนิพพาน รวมทั้ง “การท่องเที่ยว” อันนำมาซึ่งความเพลิดเพลินด้วย ทั้งนี้พระมหากษัตริย์ในฐานะองค์อัครศาสนูปถัมภกมีบทบาทสำคัญอย่างยิ่งในการอุปถัมภ์ค้ำจุนให้ความศรัทธาในพระพุทธศาสนาเจริญงอกงามอยู่ได้ กล่าวได้ว่าวรรณคดีเกี่ยวกับพระพุทธบาทสระบุรีทั้ง 5 เรื่องตอกย้ำบทบาทและสำคัญของพระพุทธศาสนาและสถาบันพระมหากษัตริย์ กับการสร้างสรรค์วรรณคดีในสังคมไทยได้อย่างเด่นชัด