การศึกษาปฏิบัติการชุมชนทางเลือกในบริบทสังคมไทย

Abstract

การพัฒนาประเทศไปในทิศทางที่มุ่งไปสู่ความทันสมัย แม้ว่าจะทำให้เกิดความก้าวหน้าในหลายด้าน แต่ก็ส่งผลกระทบและก่อให้เกิดปัญหามากมาย จึงมีความพยายามค้นหาทางเลือกใหม่สำหรับการพัฒนา งานวิจัยนี้ศึกษาความเป็นมา การก่อตั้ง เป้าหมาย การดำเนินกิจกรรมของชุมชนทางเลือกและนัยยะที่มีต่อสังคม ซึ่งชุมชนทางเลือกที่ใช้เป็นตัวอย่างในการศึกษา มี 2 ชุมชน ได้แก่ ชุมชนอโศก ซึ่งถือเป็นชุมชนที่มีแนวคิดทางศาสนาเป็นแนวคิดหลัก ชุมชนอโศกเริ่มก่อตั้งขึ้นมาในปี พ.ศ.2519 และขยายชุมชนไปถึง 9 แห่งทั่วประเทศ นับว่าเป็นหนึ่งในต้นแบบของปฏิบัติการชุมชนทางเลือกในประเทศไทย และเพื่อให้การศึกษามีความครอบคลุมมากขึ้น จึงเลือกศึกษาชุมชนอาศรมวงศ์สนิท จังหวัดนครนายก ซึ่งเป็นชุมชนที่สมาชิกมุ่งเน้นการใช้ชีวิตเรียบง่าย ส่งเสริมการเรียนรู้และพัฒนาศักยภาพของสมาชิกเพื่อรับใช้และพัฒนาสังคมอีกแห่งหนึ่ง การศึกษานี้ใช้วิธีวิจัยเชิงคุณภาพ เก็บข้อมูลโดยการศึกษาเอกสาร การสัมภาษณ์ และการสังเกต จากการศึกษาพบว่าปฏิบัติการชุมชนทางเลือกประกอบไปด้วยอุดมการณ์ของชุมชนในการหลีกหนีวิถีทางของการพัฒนากระแสหลัก และมีแนวทางปฏิบัติหรือระเบียบกฎเกณฑ์ร่วมภายในชุมชนเพื่อทำให้ชุมชนสามารถบรรลุเป้าหมายหรืออุดมการณ์ที่ตั้งไว้ ชุมชนทางเลือกในความหมายของชุมชนอุดมคติ และชุมชนแบบจงใจก่อตั้ง (Intentional Community) นั้นให้ความสำคัญกับหลัก “ปฏิบัติการ” และ “แรงจูงใจ/ความตั้งใจ/อุดมการณ์ร่วม” มากกว่าจะเน้นที่การมี “ชุมชน” และ “สมาชิก” ที่ยั่งยืนถาวรสืบต่อเนื่องกันไป ดังนั้น แม้ว่าชุมชนจะมีการขึ้น-ลง เกิด-ดับ มีพลวัตและการปรับเปลี่ยนสมาชิกหรือโครงสร้างชุมชน แต่ก็อาจจะยังรักษาปฏิบัติการไว้เพื่อสร้างความมั่นใจเกี่ยวกับความเป็นไปได้ที่จะมีวิถีทางเลือกจากแนวทางการพัฒนากระแสหลัก ชุมชนทางเลือกจึงถือได้ว่าเป็นการสร้างสังคมตัวอย่างและสร้างแรงบันดาลใจให้สังคมภายนอกได้เห็นว่าการใช้ชีวิตที่แตกต่าง และการปฏิบัติตามเป้าหมายนั้นไม่ใช่เรื่องที่เป็นไปไม่ได้ ปฏิบัติการชุมชนทางเลือกให้ความสำคัญและพัฒนาคุณภาพของมนุษย์โดยผ่านกระบวนการในชุมชน ปลูกฝังความห่วงใยธรรมชาติและสร้างประโยชน์เพื่อสังคม ปฏิบัติการชุมชนทางเลือกจึงถือเป็นการพัฒนาทางเลือกที่ใช้ชะลอความรุนแรงจากการครอบงำของการพัฒนากระแสหลักได้ โดยเฉพาะอย่างยิ่งหากมีการเผยแพร่แนวคิดและปฏิบัติการไปสู่วงที่กว้างขึ้น